Ole palota a Peretania a Brexit e tuua le papālagi O le Iuni ua puleaina ulutala talu mai le faaiuga o Iuni, ae o le a le aafiaga i le pisinisi pateta?
E Cedric Porter o Faʻailoga o Pateta a le Lalolagi
Iuni 23 2016 na maua ai le filifiliga a le au Peretania "Pe tatau ona tumau pea le malo o Peretania o se sui o le Europa pe tuua le Iuni a Europa?" Mai le 33.5 miliona tagata na palota i le 51.9% na filifili e o ese ma le 48.1% mananao e nonofo. O se taunuʻuga na faʻateʻia ai le toʻatele, ma o le ai ai ni aʻafiaga tele mo Peretania ma le Iuni a Europa ma o le a aʻafia ai le pisinisi pateta.
Faatasi ai ma Siamani, o Peretania o le EU sili ona tele maketi pateta taumafaina sili atu ma le ono miliona tone o pateta ma pateta oloa i tausaga uma. Ile seleselega e tusa ma le 5.5 miliona tone i le tausaga, e le gaosia lava e le Peretania ni pateta e faʻamalie ai ana ia manaʻoga o loʻo faʻaulufale mai le tutusa o le sili atu ma le lua miliona tone o pateta ile tausaga ma avea ai o se tasi o sili ona taua pateta mar kets i le lalolagi.
E foliga mai o le UK o le a tumau pea i le EU seʻia oʻo i le tautotogo 2019. E oʻo mai i lena aso e leai se suiga i le va o Peretania ma le EU o lea o le fefaʻatauaiga o le a mafai ona tafe saoloto i le va o le atunuʻu ma isi setete o le 27 EU ma tagatanuu o na atunuu mafai foi ona agai saoloto.
O le tele o le isi lua tausaga o le a aveina i le feutanaʻiina o le va fealoaʻi i le va o Peretania ma le EU pe a maeʻa le Brexit ma le taulaʻi atu i vaega taua e lua - fefaatauaiga ma le feoaʻi o tagata ma tagata faigaluega.
TUPE UK POTATO TRADE DEFICIT
I le tausaga ia Aperila na aumai ai e le UK le GBP266m (EUR332.5m) sili atu pateta ma oloa pateta nai lo le auina atu i fafo ma le faʻatau atu i le atunuʻu e sili atu ma le afa piliona piliona. O le faʻatupulaia sili ona tele o le fefaʻatauaiga o falai falai ma le UK aumai i fafo
GBP320m (EUR400m) sili atu oloa nai lo le auina atu i fafo ma toetoe lava o ana oloa uma na aumai mai le EU. Afai e leai se fefaatauaiga ua ausia, o le UK mafai ona faaeeina se faavaomalo maliega a le lalolagi fefaatauaiga Faʻalapotopotoga lafoga o 14.4% i luga o oloa faʻaulufale mai, tuleia i luga le tau o oloa faaulufale mai. O na oloa mai fafo ua maeʻa taugata talu mai le referendum ona o le paʻu o le tau o le pauna. Suʻesuʻega e le World Potato Markets o loʻo faʻailoa mai ai o le tau o falai falai i totonu o pauna e mafai ona siʻitia i le 25% ile tausaga lea e sosoʻo ona ole aafiaga ole tupe.
E ono faʻaititia le 17% ile manaʻoga o oloa mai fafo. O le totogi o le WTO i luga o pateta fatu e maualalo ifo nai lo isi oloa i le 4.5%.
O loʻo aumai foi i totonu e Peretania le tele o fasi patala ma falaoamata nai lo le auina atu i fafo, ae e iai vaega o loʻo avea ai ma tagata faʻatau atu i fafo. O le sili ona taua o le fatu pateta. I le tausaga ia Aperila sa iai oloa na auina atu i fafo GBP35 miliona (EUR43.75m) sili atu nai lo oloa faaulufale mai i le GBP44m (EUR55m). E tusa ma le 65% o oloa a Peretania e auina atu i fafo, o maketi e le o EU ma le afa o mea uma e faatau atu i Aikupito.
O le tau i luga o fatu pateta e naʻo le 4.5% e tusa lava pe a leai se fefaʻatauaiga ma le EU o le ai ai se faʻatapulaʻaina aʻafiaga i Peretania fefaatauaiga fatu ma le EU. E i ai foʻi le faʻasiliga a Peretania i mea tau pateta ua faʻamago e aofia ai chips, pe pei ona taʻua e Peretania o latou, crisps. Mo fou, poʻo ware, pateta le tupe paʻu i UK fefaatauaiga e le o le maketi e pei o oloa. I ni nai tausaga o le eseesega i le va o oloa faaulufale mai ma auina atu i fafo e laititi. I le tausaga ia Aperila 2016 oloa na faʻaulufale mai sa i le GBP77m (EUR96.25m) ma auina atu i fafo i le GBP57m (EUR71.25 m). Ae i le tausaga ia Aperila 2013 i le maeʻa ai o le seleselega tele i le 2012 lea na mafua ai le laʻititi o le seleselega, na aumai e le UK le GBP121m sili atu pateta nai lo le auina atu i fafo. I le taimi nei 2016/17 tama tama o loʻo i ai le faʻamoemoe o le Peretania mafai ona avea ma upega faʻatau atu o pateta ona o le leaga fua ma se laʻau faʻatoʻilalo i le EU o loʻo tupuola itulagi i Matu Farani, Peleseuma ma Netherlands faʻatasi ai ma sili atu tulaga i le UK ma le tauvaga o le pauna Peretania.