I le taimi o le Taua e Fitu Tausaga o le ogatotonu o le 1700s, o se Falani fomai vailaau e igoa ia Antoine-Augustin Parmentier na pueina e fitafita Prussian. I le avea ai ma pagota o taua, na faamalosia ai o ia e ola i taumafataga o pateta. I le ogatotonu o le 18th seneturi Farani, o lenei o le a mafai ona agavaʻa o se saua ma le le masani ai faʻasalaga: pateta na manatu o se fafaga mo lafumanu, ma na latou talitonuina mafua ai lepela i tagata. O le fefefe na matua salalau lava na pasia ai e le Farani se tulafono faasaga ia latou i le 1748.
Ae pei ona maua e Parmentier i le falepuipui, o pateta e le leaga. O le mea moni, sa matua suamalie lava. Ina ua maeʻa ona tatala i tua i le faaiuga o le taua, na amata loa ona talaʻi le fomaʻi vailaau i ona tagata e uiga i le ofoofogia o le tuber. O se tasi auala na ia faia ai lenei mea o le faʻaalia lea o auala mananaia uma e mafai ona tautuaina ai. aofia ai palu. E oʻo atu i le 1772, ua aveʻese e Farani lona faʻasaina pateta. I seneturi mulimuli ane, e mafai ona e okaina pateta paluina i le tele o atunuʻu, i faleʻaiga e amata mai i meaʻai vave i le 'ai lelei.
O le tala i le pateta pateta e tusa ma le 10,000 tausaga ma feoaʻi solo i atumauga o Peru ma nuʻu o Aialani; o loʻo faʻaalia ai sau mai Thomas Jefferson ma le saienitisi meaʻai na fesoasoani e fausia se meaʻai i soo se mea. Ae tatou te leʻi oʻo atu ia i latou, e ui i lea, tatou toe foʻi i tua i le amataga.
O LE SAUNIGA A LE POTATO
O pateta e le masani i Aialani — poʻo se isi mea i Europa, mo lena mataupu. E foliga mai sa tausi ia latou i atumauga o Andes o Peru ma matu i sisifo o Bolivia, i le mea na faʻaaoga ai mo meaʻai a o tau atu i tua. 8000 TLM.
O nei vave pateta na matua ese mai pateta tatou iloa nei. Na latou o mai i le tele o foliga ma lapoʻa ma sa i ai se tofo oʻona e leai se aofaʻi o kuka na mafai ona aveʻesea. Sa fai foi latou oona. Ina ia faʻafetauia lenei mea oona, o le a feila e aiga o le llama le kelei ae le i 'aʻaiina. O vailaʻau oona i totonu o pateta o le a pipii mau i fasi 'ele, e faʻatagaina ai manu ona faʻaumatia lelei. Na matauina e tagata i le Andes lenei mea ma amata loa ona latou paluina a latou pateta i le paluga o le kelei ma le vai — e le o le sili atu le manaia o le tami, atonu, ae o se tali atamai i le latou pateta faʻafitauli. E oʻo mai lava i aso nei, pe a filifilia lelei e le ituaiga o pateta le saogalemu e 'ai, e mafai lava ona faʻatau ni ituaiga oona i maketi i Andean, lea e faʻatau atu ai faʻatasi ma le efuefu o le efuefu fesoasoani.
E oʻo mai i le taimi na aumaia ai e tagata suʻesuʻe Sipaniolo uluaʻi pateta i Europa mai Amerika i Saute i le seneturi lona 16, ua faʻatupuina i latou i totonu o se laau e mafai ona aina. Na umi se taimi na latou mauaina ai i fafo, e ui lava. I nisi tala, sa masalosalo le aufaifaatoʻaga a Europa i laʻau e leʻi taʻua i le Tusi Paia; o isi na faapea mai o le mea moni e tupu pateta mai tubers, nai lo fatu.
Ae ui i lea, o finau o tusitala o pateta i ona po nei. O le aveʻese e Kapisi mai le Tusi Paia e foliga mai e le afaina ai lona taʻutaʻua, ma o le totoina o tulip, faʻaaogaina o ni matauila ae le o ni fatu, na tupu i le taimi e tasi. Atonu na o se faʻalavelave tau faʻatoʻaga. O fualaʻau a Amerika i Saute na olaola pateta na le ola e le pei o mea na maua i Europa, aemaise lava i tulaga o itula o le ao i le aso. I Europa, o pateta na totoina laulaʻau ma fugalaʻau, lea na faigofie ona suʻesuʻeina e le au fai botani, ae o tubers na latou gaosia na tumau laiti lava tusa lava pe ua oʻo masina o tutupu. O lenei faʻafitauli faʻapitoa na amata ona faʻaleleia ina ua amata ona totoina e le Sipaniolo pateta i luga o le Canary Islands, lea na avea o se ituaiga o eleele ogatotonu i le va o equatorial Amerika i Saute ma sili atu itu i matu o Europa.
E taua le faʻailoa atu, e ui i lea, o loʻo iai ni faʻamaoniga mo atugaluga faʻaleaganuʻu na taʻua muamua. E i ai faʻamatalaga manino i tagata i le Scottish Highlands le fiafia e le taʻua pateta i le Tusi Paia, ma agaifanua e pei o le totoina pateta i le Aso Faraile Lelei ma o nisi taimi sausauina i latou i vai paia faʻailoa mai se ituaiga o faʻatupuina sootaga i le taumafaina o pateta. Na amata ona latou faʻateleina le masani ai, ae leai ma se finauga. A o alu pea le taimi, o atugaluga e uiga i pateta na mafua ai lepela na matua afaina ai lo latou igoa taʻuleleia.
TUPE MAUA FUA FUA POTATO
Na mafai e se luʻu o loʻo lagolagoina pateta, e aofia ai ma Parmentier, ona faʻataʻamilomilo le ata o le pateta. I lana tusi fua o le seneturi lona 18 O le Art of Cookery, Faʻatonu Peretania Hana Glasse faʻatonu tagata faitau e faʻapuna pateta, paʻu latou, tuʻu i totonu o se ulo, ma palu lelei i le susu, pata, ma sina masima. I totonu o le Iunaite Setete, na lomia e Mary Randolph a faiga mo pateta palu i lana tusi, Le Faletua o Virginia, lea na manaʻomia ai le afa aunese pata ma le sipuni tele o susu mo le pauna pateta.
Ae leai se atunuʻu na taliaina le pateta e pei o Aialani. O meaai malo, malo ai le paleni, na foliga lelei na faia mo taumalulu o le motu. Ma o taua i le va o Egelani ma Aialani atonu na faatelevaveina lana fetuunaiga iina; talu ai o le taua vaega ola i lalo lalo o le eleele, na sili atu le avanoa e ola ai o le militeri gaioiga. E fiafia foi tagata Aialani ia latou pateta palu, e masani ona iai ma le kapisi poʻo le kale i totonu o se ipu ua lauiloa Colcannon. O pateta sa sili atu nai lo naʻo meaʻai masani iina; na avea i latou ma vaega o le igoa Irish.
Ae o le vavega faʻatoʻaga na sau ma se tele sese: O le aafia i faamaʻi, aemaise pateta ua leva ona mumu, pe Phytophtora infestans. Ina ua osofaʻia e le microorganism Aialani i le 1840s, na le maua ni mea ola a le aufaifaatoʻaga ma tele aiga na leiloa a latou meaʻai autu. O le Irish Potato Famine na fasiotia le miliona tagata, poʻo le lona valu o le faitau aofaʻi o le atunuʻu. O le malo Peretania, mo lana vaega, na ofoina atu sina lagolago i ana mataupu Aialani.
Tasi le talatuu e leʻi mafaufauina o le Potato Famine o le pa i totonu suʻesuʻega faʻatoaga. Sa faʻatosina Charles Darwin e le faʻafitauli o le pateta afaina i luga o le agaalofa ma saienisi tulaga; na ia lava faatupeina o se faʻafofoaina potato polokalama i Aialani. O lana na o se tasi o tele taumafaiga. I le faʻaaogaina o pateta na sao mai le faʻaletonu ma le fou o oloa i Amerika i Saute, na mafai ai e le aufaifaʻatoʻaga a Europa ona totoina ni ituaiga o pateta maloloina, ola lelei ma toe fausia le numera o fua. O lenei atinaʻe na faʻaosofia ai le tele o suʻesuʻega i mea totino o meaola, ma o se vaega o se lautele lautele saienitisi gaioiga na aofia ai Gregor Mendel's eleele galueaina galuega ma togalaau pi.
Meafaigaluega o le MASHED POTATO TRADE
I le amataga o le seneturi lona 20, na amata ai ona aliali mai i totonu o umukuka a le fale se mea faigaluega e taua o le ricer. O se uamea faapipiiina e pei o se lapisi paʻu masini lolomi, ma e leai se mea e fai i le faia o araisa. A oomi pateta pateta i totonu o nai pu i le pito i lalo o le masini lomitusi, latou te liua i le lelei, araisa-tele fasi.
O le gaioiga e sili atu ona laʻititi nai lo le faʻaaogaina o se masher tuai, ma e maua ai sili atu faʻaosofia ai faʻaiuga. Masalu lau pateta i le galo galo lapisi gelatinized mai sela o laʻau e feʻilafi faʻatasi e fausia ai se mea faʻapipiʻi-pei o le tumau. Afai na e tofoina le "kelu" palu pateta, o le soʻona soona masalo o le tagata na mafua ai. Faatasi ai ma se ricer, oe le manaʻomia le sauaina o au pateta ia maua ai se lamolemole, lump-leai se ituaiga. O finau a nisi e faamamaina faapea o pateta palu na faia i lenei auala e le matua masaesae uma lava - ua vela lava - ae aua neʻi o tatou faʻatagaina le pedantry e faʻalavelave i meaʻai oona.
O LE FAʻATONUINA O POTATO O INSTAN MASANI
Afai e i ai ni aitia e uiga i tagata mauoa, o le a i ai lava la latou tala e uiga i leisi atinaʻe. I le 1950s, tagata suʻesuʻe i le mea ua taʻua nei ole Sasaʻe o Suesuega i Sasaʻe, o le Iunaite Setete Matagaluega o Faʻatoʻaga nofoaga i fafo atu o Filatelefaia, fausiaina se metotia fou mo le faʻamagoina o pateta na mafua ai pateta flakes e mafai ona toe faʻafouina vave i le fale. E leʻi leva, ae fanauina loa pateta pateta i ona po nei.
E taua le faʻailoa atu o lenei sa mamao lava mai le taimi muamua na faʻamateina pateta. Tafaʻoga i tua i le itiiti ifo i le taimi o le Incas, chuño o se mea sili lava le faʻamago-mago pateta na faia e ala i le tuʻufaʻatasia o le galue lima ma tulaga o le siosiomaga. Na avatu e le Inca fitafita ma faʻaaogaina e puipuia ai mai le oge.
O faʻataʻitaʻiga ma faʻamagoina fale gaosi oloa na amata sauniuni i le taufaaiuiuga o le 1700s, faatasi ai ma le tasi le 1802 tusi ia Thomas Jefferson e talanoaina ai se fou mea fou na e uʻuina ai le pateta ma oomiina uma sua i fafo, ma o le iuga keke mafai ona teuina mo le tele o tausaga. Ina ua toe faʻafouina sa pei "pei o pateta palu" tusa ma le tusi. O le mea e faʻanoanoa ai, o pateta sa i ai lona uiga e liu efuefu, e tofoina i le tofoina keke.
O le fiafia i le vave faʻafouina pateta na toe amataina i le taimi o le Taua Lona Lua a le Lalolagi vaitaimi, ae o na faʻamatalaga o se soggy mush pe na maua e faʻavavau Seʻi vagana ua faia e le ERRC ni suiga fou i le 1950s ona mafai loa lea ona gaosia se pateta mago mago suamalie. O se tasi o atinaʻe taua o le sailia lea o se auala e faʻamago ai le pateta vela i se saoasaoa tele, faʻaitiitia ai le aofaʻi o sela sela ma o le mea lea o le pastiness o le iʻuga. O nei pateta flakes fetaui lelei i totonu o le faʻatupulaia o mea e taʻua o le faʻafaigofieina taumafa i lena taimi, ma fesoasoani ai i le faʻatauaina o pateta toe faʻaleleia i le 1960s ina ua mavae le paʻu i tausaga ua tuanaʻi.
O pateta paluina vave o se mea ofoofogia i meaʻai saienisi, ae le naʻo le pau lea o le saienitisi faʻaaoga na maua mo nei fou pateta pateta. O Miles Willard, o se tasi o suʻesuʻega a le ERRC, na alu e galue i pisinisi tumaʻoti, lea na fesoasoani ai lana galuega e saofaga i ituaiga fou o meaʻai mama e faʻaaoga ai toega o pateta toe fauina — e aofia ai ma Pringles.